11.4. Su Piyasası-Ekonomik verimlilik  

Su "piyasası" homojen değildir. Farklı alt sektörlerin (tarım, sanayi, elektrik, ulaşım, sel koruması) farklı özellikleri vardır (Zaag, 2006). Bununla birlikte bu çalışmada, suyun evde kullanımı irdelenmiştir.

Toplumsal refahın en üst düzeye çıkarılması olarak tanımlanan ekonomik verimlilik, kaynakların verimli kullanılmasını gerektirir. Dağıtım etkinliği; kaynakların toplum tarafından en çok istenen mal ve hizmetlerin üretilmesinde kullanılması anlamına gelmektedir. Üretim etkinliği; mal ve hizmetlerin üretimi için en az maliyetli üretim tekniklerinin kullanılmasına işaret etmektedir. Dağıtım etkinliğinin olması için üretim etkinliğinin olması gerekir. Kaynakların optimum dağılımı için gereken en temel koşul MM=MF (Marjinal Maliyet = Marjinal Fayda) eşitliğinin sağlanmasıdır çünkü marjinal faydayı en üst seviyeye çıkarmayı hedefleyen tüketici, kendisini en fazla tatmin edecek mal ve hizmetleri talep edecektir. Karını maksimize etmek isteyen üretici ise marjinal maliyetin piyasa fiyatına eşit olduğu noktaya kadar üretime devam edecektir. Diğer bir değişle, dışsallıkların ve diğer piyasa aksaklıklarının olmadığı durumda, piyasa talep ve arz eğrileri, marjinal faydanın marjinal maliyete eşit olduğu noktada kesişecektir. Bu nokta aynı zamanda toplam fazlanın (tüketici fazlası artı üretici fazlası) maksimize edildiği noktadır. Pareto optimumu olarak bilinen koşullarda birinin durumunu kötüleştirmeden bir başkasınınkinin durumunu iyileştirmeyi sağlayacak şekilde üretimi yeniden düzenlemenin veya malları yeniden dağıtmanın bir yolu yoktur. Şekil 11.9'da da gösterildiği üzere, bu koşullar Winpenny (2005) tarafından su piyasası ile ilişkili olarak ele alınmıştır. 

Şekil 11.9. Piyasa Dengesi (Winpenny, 2005)

Şekil 11.9'da, tüketicilerin tüketilen su miktarına ödemek isteyecekleri ücretin talep eğrisi gösterilmiştir. Bu eğrinin normalde, suyun birbirini izleyen artışında azalan marjinal değerlemeyi yansıtacak şekilde, soldan sağa doğru aşağı eğimli olması gerekir. Arz eğrisi; talepteki artışın sadece su sistemindeki maliyet artışı ile karşılanabileceğini yansıtacak şekilde yukarı eğimlidir. Fiyatların sabitlenmesi bakış açısına göre; talepteki kalıcı artışın karşılanması için sistemin genişletilmesinin uzun vadeli marjinal maliyetleri açısından bakılarak maliyet planının yorumlanması gerekir. Bu temel kavramlar, yeraltı su tabakalarındaki su seviyesinin aşırı derecede azalması gibi azalan tüketimin getirdiği faydaların gelecekteki alternatif arzların maliyeti ile azaltıldığı su 'madenciliğine' eşit derecede uygulanabilir. Şekil 7'de gösterildiği üzere, OA birim su OE fiyatında üretildiği zaman net faydalar maksimize edilir. Talep eğrisi ile arz eğrisi arasında kalan ve CBD olarak gösterilen alan net faydayı göstermektedir. Tüketimin bundan fazla olması durumunda, mesela tüketimin H noktasında

olduğunu varsayalım, AH arası fazla talebin karşılanması için oluşan maliyet (ABIH arasındaki alan) ABFH faydasını BIF oranında aşar. Diğer taraftan, örneğin aşırı fiyat artışı veya ciddi kısıtlamalar nedeniyle tüketimin K noktasına inmesi durumunda, tüketici faydasında gerçekleşen kayıp olan KMBA maliyet tasarrufu olan KLBA alanından fazladır ve bu nedenle de bu çözüm de optimum değildir (Winpenny, 2005).

Aslında, geleneksel anlamda su piyasasında herhangi bir denge noktasından bahsetmek çok zordur. Uygun bir değer sistemi üzerinde mutabakata varıldıktan sonra fiyata dayalı enstrümanların uygulanması, söz konusu su olduğunda özellikle zordur çünkü suyun musluklardan akışı oldukça karmaşıktır ve çok sayıda dışsallık, piyasa aksaklığı ve yüksek iletim maliyeti içerir (Franks ve diğerleri 1997). Bütün bunlara rağmen; piyasadaki kararlar, piyasa katılımcılarının özel maliyetlerine ve özel faydalarına bağlı olarak gerçekleşir. Mal ve hizmetlerin tüketilmesi veya üretilmesinin piyasaya katılmayanlar üzerinde dışsal maliyet veya fayda yaratması durumunda, piyasa arz ve talep eğrileri artık gerçek marjinal sosyal fayda ve marjinal sosyal maliyeti yansıtmayacak duruma gelir. Bunun sonucu olarak, piyasa dengesi sosyal olarak (Pareto) koşullarını yansıtmaz. 

11.4.1 Dışsallıklar

Üreticilerin ve tüketicilerin faaliyetleri sonucu başka üretici ve tüketiciler sağlamış oldukları doğrudan yararlara veya yükledikleri maliyetlere dışsallık denir. Dışsallıklar fiyatlandırılamadığı için üretim ve tüketimin toplumsal yarar ve maliyeti birbirinden farklılaşmakta, bu da piyasa başarısızlığı olarak kabul edilmektedir. Yani fiyat mekanizmasıyla söz konusu maliyet ve faydaların bireysel ve toplumsal olarak arzu edilen üretim ve tüketim miktarının birbirine eşitlenmemesine yol açarak,  sosyal refah kaybına neden olur.

Hussen (2004) tarafından öne sürülen sav üzerinden söz konusu durum şu şekilde açıklanabilir:  

1. Pozitif dışsallığın var olduğu durumda

Sosyal faydalar = Özel faydalar + Dışsal faydalar ve

Dışsal faydalar > 0 olduğundan,

Sosyal faydalar > Özel faydalar

1. Negatif dışsallığın var olduğu durumda

Sosyal maliyetler = Özel maliyetler + Dışsal maliyetler ve

Dışsal maliyetler > 0 olduğundan,

Sosyal maliyetler > Özel maliyetler 

11.4.2 Su piyasasındaki dışsallıklar

Su sektöründeki pozitif dışsallıklar ıslah edilmiş su ve sanitasyonla ilişkilidir. Kaliteli suyun kullanılmasının getirdiği çok sayıda fayda yukarıda açıklanmıştır. Suyun yaygın bir şekilde tek kullanıcı tarafından kullanılmasının diğer kullanıcılar üzerinde olumsuz etkileri (dışsallıklar)

bulunmaktadır. Sanayi faaliyetlerinin bir sonucu olarak uzun vadede su kaynağının azaltılması en önemli olumsuz dışsallık olarak kabul edilebilir. Bu, makro ekonomide olumsuz dışsallık olarak adlandırılır. Kısa ve orta vadede de birçok olumsuz dışsallık bulunmaktadır. Örneğin; bir kasabadaki kirlilik, alt kullanıcıların ilave arıtma maliyetlerine maruz kalması anlamına gelebilir. Benzer bir şekilde, sulama alanlarından gelen drenaj suyu genellikle yüksek seviyedeki tuz, besin maddesi ve tarım ilaçlarını beraberinde taşıyarak suda yaşayan habitatların kaybına neden olur (Kay ve diğerleri 2005).  Kamuoyu baskısı ve suya her zamankinden daha fazla talep olması nedeniyle, dışsallığın önemi su sektöründe son yıllarda tekrar ön plana geçmiştir. Diğer taraftan; yeni bir barajın inşası, içme suyu şebekesinin genişletilmesi, su arıtma tesisinin tamir edilmesi veya küçük çaplı sulama planının yenilenmesi gibi faaliyetlerin tamamı ciddi oranda yatırım ve fayda-maliyet analizinin yapılmasını gerektirmektedir. Aynı zamanda suyun kendine özgü özelliklerinin de hesaba katılması gerekmektedir. Karar vermeden önce olumsuz dışsallıkların hesaba katılmaması, dikkatli bir şekilde analizlerin yapılmaması veya bunların maliyet harcama analizlerine dahil edilmemesi, söz konusu yatırımların etkinliğini ve verimliliğini olumsuz yönde etkileyecektir.

Diğer taraftan, yukarıda da bahsedildiği gibi, rekabetçi bir piyasada; piyasa fiyatlarının arz ve talep arasındaki dengeyi sağladığı noktada malların etkin dağıtımına ulaşılır. Bu noktada; su kullanıcılarının her biri, ilave bir birim suyun kullanılmamasından elde edilen ilave veya marjinal faydanın söz konusu bir birim suyun kullanılmaması nedeniyle gerçekleşmeyen maliyete eşit olduğu seviyede su kullanmaktadır. Bununla birlikte, birçok malda olanın aksine, suyun kullanımının, kullanıcının maliyetine yansıtılmayan çok daha geniş etkileri olabilir (White, 2015). 

Şekil 11.10'da gösterildiği gibi; talep eğrisi, bir birim su üretimi sonucunda bir kişinin elde ettiği marjinal faydayı göstermektedir. Arz eğrisi, üretilen ekstra bir birim suyun üretimdeki marjinal maliyeti yansıtmaktadır. Herhangi bir dışsallığın bulunmadığı durumda piyasa dengesi tamamen etkilidir. Marjinal sosyal maliyet marjinal faydaya eşittir. Marjinal sosyal maliyet fiyattan daha fazladır. Şimdi, dışsallığın olduğu durumda ne olduğunu irdeleyelim. Örneğin; bir kullanıcının doğadan büyük miktarda su çektiği durumda söz konusu kullanıcının muhtemelen suyun taşınması ile ilgili maliyeti ödemesi gerekecektir. Bununla birlikte, bu durum diğer su kullanıcıları için herhangi bir ödeme yapmak zorunda olmadıkları maliyetleri doğurabilir. Söz konusu maliyetler ile ilgili örnek olarak; mahsul üretimi, su ürünleri, hoşça vakit geçirme veya biyolojik çeşitlilik için daha az suyun kalması verilebilir. Söz konusu dışsal etkiler genellikle piyasa fiyatlarına yansıtılmaz. Sonuç olarak bu etkiler, kullanıcıların ödemek zorunda oldukları maliyetlere yansıtılmaz ne bu nedenle de kullanıcılar ne kadar su kullanacaklarına karar verirken bu etkileri hesaba katmazlar. Bu etkiler olumsuz dışsallıklar olarak tanımlanırlar ve bir kaynağın kullanılmasıyla ortaya çıkan sosyal ve özel marjinal maliyetler arasında bir 'takoz' yaratırlar. Fiili miktarların hesaba katılması durumunda, marjinal sosyal maliyet eğrisi, tüketiciler tarafından ödenen fiyatı aşar (White 2015). Olumsuz dışsallıklar nedeniyle, su kaynaklarına genellikle olması gerekenden daha az değer biçilir ve su kaynakları, hem özel hem de dışsal maliyetleri kapsayan etkili dağıtıma kıyasla daha fazla kullanılır. 

^{2 Islah edilmiş su ve sanitasyonun ekonomik faydaları, yapmaları gereken birçok faaliyet için borulu su şebekesine ihtiyaç duyan hane halkını, işletmeleri ve sanayi kuruluşlarını etkilemektedir. Sağlığın kötüleşmesini azaltarak ülkeler üzerinde etkide bulunan refah, söz konusu bilişsel bozukluklara, suyla ilgili mortalite (ölüm) oranlarında azalmaya, v.b durumlara kısmen neden olabilir.}

Brouwer, Roy (2015) Water Resources and Economics Volume 11, Pages 1-50 (July)

(http://www.unwater.org/downloads/Water_facts_and_trends.pdf)

Farolfi, Stefano (2011), an Introduction to Water Economics and Governance in Southern Africa

Notes for The Course Water Economics and Governance, www.iwega.org/

Franks T. Kay, M., Smith L.E.D. (2005) Water: Economics, Management and Demand, Published by E & FN Spon, An imprint of Chapman & Hall, 2–6 Boundary Row, London SE1 8HN, UK,ISBN 0 419 21840 8.

Green, C. (2003), Handbook of Water Economics: Principles & Practice, John Wiley & Sons Ltd., Chichester.

Grafton, O., Pittock, J., Tait, M., White, C., (2013), Water Security, Economics, and Governance, Tilde University Press, Melbourne. ISBN: 978-0-7346-2006-4.

Hanemann, W. M. (2006) “The Economic Conception of Water” in P. P. Rogers, M. R. Llamas,

and L. Martinez-Cortina (eds) Water Crisis: Myth or Reality? Taylor and Francis, 61-91.

Hussen, Ahmed M (2004) Principles of Environmental Economics, published in the Taylor & Francis e-Library, ISBN 0-203-57050-2.

Hutton & Haller, (2004), Evaluation of the Costs and Benefits of Water and Sanitation Improvements at the Global Level. Water, Sanitation and Health Protection of the Human Environment, World Health Organization, Geneva.

ICWE (1992), The Dublin Statement and report of the conference. International conference on water and the environment: development issues for the 21st century. 26-31 January. Dublin.

Krautkraemer, A. (2005) Economics of Natural Resource Scarcity: The State of the Debate Jeffrey April, Discussion Paper 05–1.

OECD Environmental Outlook Baseline, 2010.

Olmstead, Sheila M. (2010) The Economics of Managing Scarce Water Resources. Review of Environmental Economics and Policy, volume 4, issue 2, summer, pp. 179–198.

Sanctuary, M Tropp. & Berntell, H. (2005) A., Making water a part of economic development. The economic benefits of improved water management and services. Stockholm International Water Institute (SIWI), Sweden & WHO. 

Shaw W. Douglass (2005) Water Resource Economics and Policy an Introduction Edward Elgar Publishing Limited ISBN 1-84376-917-4. 

The Millennium Development Goals Report (2015) United Nations New York,

UNESCO. 2000. Water Use in the World: Present Situation/Future Needs. [http:// webworld.unesco.org/water/ihp/publications/waterway/webpc/pag16.html]

WBCSD 2006 The World Business Council for Sustainable Development,

 http://www.wrc.org.za/Pages/html/research-ksa1.htm.

White, Chris (2015) Understanding water markets: Public vs. private goods Global Water Forum, http://www.globalwaterforum.org/2015/04/27/

WHO By M. Sanctuary, H. Tropp and A. Berntell, Stockholm International Water Institute (SIWI), Sweden.

Winpenny, James (2005), Managing Water as an Economic Resource 

WDI 2015, (http://data.worldbank.org/)

WWDR 2015, The United Nations World Water Development Report, Water for a Sustainable World. Published by the United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, 7, place de Fontenoy, 75352 Paris 07 SP, France.

Zaag, P. Van Der (2006), Water as an Economic Good: The Value of Pricing and The Failure of Markets The Value of Water Research Report Series is published by UNESCO-IHE Institute for Water Education, Delft, the Netherlands in collaboration with University of Twente

http://www.fao.org/docrep/007/y5582e/y5582e05.htm

URL 1. http://www.wrc.org.za/Pages/html/research-ksa1.htm.

URL 2. http://www.unwater.org/downloads/Water_facts_and_trends.pdf

URL 3. http://www.fao.org/docrep/007/y5582e/y5582e04.htm

URL 4. endofabundance.com/teoa_sample_secure.pdf

URL5.https://www.zu.de/info-wAssets/

URL 6. https://people.hofstra.edu/geotrans/index.html

URL7.https://people.hofstra.edu/

URL 8. http://www.economicshelp.org/blog/7019/economics/examples-of-elasticity/.